Hełm zamknięty od zbroi kirasjerskiej „typu niderlandzkiego”, około 1620-1630

Oferowany hełm jest pięknym okazem uzbrojenia ochronnego z okresu wojny trzydziestoletniej, wykonanym dla wysoko postawionego w hierarchii społecznej wyższego oficera kirasjerów*. Hełm wykonano z dwóch arkuszy stalowej kutej blachy bardzo starannie złączonych poprzez skucie wzdłuż grzebienia. Zdecydowanie różni się on od dużo gorzej wykonywanych hełmów prostych żołnierzy. Można przypuszczać, że stanowił element równie starannie wykonanej zbroi. Zbroje kirasjerskie, określane w niemieckiej literaturze jako „niderlandzkiego wzoru”, odznaczały się odpornością na trafienia pocisków z pistoletów i arkebuzów. Ich pełne osłony ramion, jak również długie, sięgające kolan nabiodrki wykonane były z zachodzących na siebie folg, podobnie jak rozbudowane ze względu na stosowaną taktykę „karakolu” ochrony lędźwi.

Charakterystycznym elementem zbroi kirasjerskich z początków XVII wieku był zamknięty hełm, wywodzący się z renesansowego szturmaka, o kulistym dzwonie z niewielkim grzebieniem na szczycie, połączony na stałe z ruchomym podbródkiem i ruchomym naczółkiem z daszkiem i zasłoną twarzy. W dolnej części dzwon zakończony był szerokim, dwuczęściowym kołnierzem złożonym często z nitowanych folg, zachodzącym na płyty kirysu. Zasłona twarzy, przymocowana na stałe do ruchomego okapu naczółka z daszkiem, występowała w różnych formach. Od wykonanej z pełnej blachy, ukształtowanej w charakterystyczny dziób, z poziomymi szparami wzrokowymi i niewielkimi otworkami wentylacyjnymi, poprzez uformowaną z pionowych prętów tworzących kratownicę, do czysto lokalnej odmiany używanej przez kirasjerów sabaudzkich, z okrągłymi wyciętymi otworami na oczy i usta, nadającej hełmowi wygląd trupiej czaszki i zwanej z tego powodu „Totenkopf”.

Hełmy tego typu używane były przy zbrojach kirasjerskich do połowy XVII, kiedy to stopniowo zastąpione zostały wygodniejszymi szyszakami. Ich wykonanie, podobnie jak całych zbroi było bardzo zróżnicowane. Proste, czernione zbroje żołnierskie były wykonywane z cieńszej blachy i na dużo gorszym poziome niż zbroje oficerów, choć i te nie dorównywały najwspanialszym okazom wykonanym dla osób pozostających na szczycie hierarchii społecznej.

Hełm jest dobrze dopasowany pod względem anatomicznym do głowy użytkownika. Wszystkie elementy ruchome dzwonu są dokładnie spasowane. Zasłona daje się bez oporu unosić wraz z okapem do góry, a następnie przesuwać wzdłuż grzebienia do tyłu. Opuszczona zaskakuje pewnie na krawędzi podbródka.

Powierzchnia hełmu, początkowo zapewne gładko wypolerowana, ozdobiona była jedynie na krawędziach i powierzchni grzebienia delikatnym ornamentem linearnym, uzyskanym z wybijanych rzędem kropeczek. W późniejszym okresie została pozłocona techniką ogniową, być może ze względu na wykorzystanie zbroi do uroczystego turnieju. Nie można też wykluczyć, iż pozłocono zbroję celem wykorzystania przy ceremoniale pogrzebowym, lub umieszczenia jej na nagrobku w rodowej kaplicy.

Biorąc pod uwagę kształt zasłony w formie kratownicy powstałej przez wycięcie w blasze pionowych szpar, analogii do niego należy upatrywać wśród hełmów wykonanych na terenie południowych Niemiec w okresie toczonej wówczas wojny trzydziestoletniej. Kilkanaście tego typu hełmów zachowało się w zbiorach europejskich. Są nimi niewątpliwie hełmy przechowywane w królewskiej Zbrojowni w londyńskim Tower (sygn. II.140; IV.516; II.176) określone jako wykonane w południowych Niemczech w latach 1620 – 1630. Tego samego typu hełm znajduje się przy zbroi arcyksięcia Karola z Tyrolu, datowanej na 1641 rok, przechowywanej w zbiorach wiedeńskich, jak również przy zbroi z Waffensammlung Schwarzburgen Zeughaus w Rudolstadt. Również w zbiorach berlińskiego Museums für Deutsche Geschichte zachował się tego typu hełm.

Bibliografia:

1. Claude Blair, European Armour circa 1066 to circa 1700, Londyn 1958

2. Arthur Richard Dufty, Waffensammlung Schwarzburger Zeughaus, Rudolstadt 1964

3. Arthur Richard Dufty, European Armour in the Tower of London, Londyn 1968

4. Heinrich Müller, Fritz Kunter, Europeische Helme aus der Sammlung des Museums für Deutsche Geschichte, Berlin 1984

5. Zdzisław Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce, Warszawa 1975

* Kirasjerzy stanowili typ jazdy ciężkiej, wykształconej w armiach państw protestanckich w końcu XVI wieku, podczas toczonych wówczas licznych wojen religijnych. Walcząc głównie bronią palną, stali się groźnym przeciwnikiem ciężko zbrojnych kopijników w armiach katolickich, uszykowanych w długie, płytkie szeregi. Od czarnych, żołnierskich zbroi zwano ich często czarnymi jeźdźcami - „schwarzreuters” lub po prostu rajtarami. Stopniowo kirasjerzy wyparli ciężko zbrojnych kopijników, którzy już około 1620 roku znikli z pól bitewnych. Pojawiły się też lżejsze odmiany tej jazdy, jak przybrani jedynie w kirysy i szyszaki konni arkebuzerzy.